Dimağı tazelemek güzeldir. Hem de böylesine kaliteli haberlerle…
1. Uyandıktan Sonra Düşleri Hatırlamak Neden Zordur?
“Çok hoş bir hayal gördüm, fakat tam olarak hatırlayamıyorum” tabiri birçoğumuz için oldukça tanıdıktır. Hayalleri uyandıktan sonra hatırlamanın neden sıkıntı olduğuna dair çeşitli kuramlar var, fakat bu durumun nedeni tam olarak bilinmiyor. Freud düşlerin bastırılmış hislerimizin tabiri olduğunu, bu nedenle hatırlamak istemediğimizi söylüyor. Birtakım bilim kişileri ise bu duruma, hayallerin oluştuğu ve REM uykusu olarak bilinen uyku evresindeki nörokimyasal değişimlerin sebep olduğunu düşünüyor. Dimağın bellek oluşumu, düşünme, konuşma işlevlerinden sorumlu ortamı olan serebral kortekste, hafızanın gelişimine yardımcı norepinefrin hormonunun eksik olması, hayallerin hatırlanamamasına neden olabilir. Kimi kuramlar ise tekrar etmenin ve bir olguyu öbür bir olgu ile ilişkilendirmenin öğrenme üzerindeki tesirini dikkate alıyor ve duşa geri dönüp tekrar etmenin mümkün olmamasının hayallerin kolay kolay unutulmasında rol oynadığını söylüyor. Kaliforniya Teknoloji Üniversitesinden araştırmacılar ise Neuron mecmuasında yayımlanan çalışmalarında belleğin oluştuğu ve daha sonra depolandığı kesimler arasındaki ilişkinin, uykunun hayal görülmeyen kısmı olan yavaş dalgalı uyku evresinde (SWS) gerçekleştiğini, REM evresinde ise had hücreleri aktif olsa da muhaberelerinin entegrasyonlu olmadığını gösterdi.
Kaynak
2. Neden Cildimizdeki Morluklar Güzelleşirken Farklı Renkler Ortaya Çıkar?
Cildimizdeki morluklar çoğunlukla kanın, travma sonucu hasar gören ince kan damarlarından dokuların arasına sızması nedeniyle ortaya çıkar. Travmanın cildin hasar görmesine ve kanın dışarı çıkmasına sebep olması durumunda ise kanama oluşur.
Bir travmada hasar gören nahiye birinci başta kırmızıdır ve kızarıklık dokuların arasına sızan kandan kaynaklanır. Kana al rengini, dokulara oksijenin taşınmasından sorumlu olan hemoglobin verir. Hemoglobin molekülüne oksijen bağlı olduğunda rengi parlak kırmızıdır. Oksijen bağlı olmadığında ise mavi-mor renktedir. Bu nedenle kan oksijenini kaybettikçe cildin hasar gören kısmındaki kırmızılık yoğunlaşır ve mora döner.
Morlukların uygunlaşması sırasında ortaya çıkan renk değişimi ise hemoglobinin biyokimyasal olarak geçirdiği değişimlerden kaynaklanır. Hemoglobinin makrofaj hücreleri tarafından parçalanması sonucu oluşan moleküllerden biliverdin yeşilimsidir. Biliverdin daha sonra sarı renkteki bilirubin molekülüne dönüşür. Bu nedenle morlukların rengi düzgünleşme sürecinde mordan yeşile, sonrasında ise sarıya döner. Travmadan yaklaşık iki hafta sonra hemoglobinin parçalanma eserlerinin tamamı ortadan kalkar.
Kaynak
3. Dondurmayı Süratli Yediğimizde Neden Başımız Ağrır?
Ağzımızın çeperleri damar ağlarıyla kaplıdır. Bu damarlar mahsusen dimağı besleyen atardamarlardır. Soğuk yiyecekleri süratli yediğimizde ağzımızın içinin sıcaklığı çok süratli değişir. Bu durum damarların süratle daralmasına ve akabinde genişlemesine neden olur. Soğuk besinlerin sebep olduğu baş ağrısının nedeninin bu durum olduğu düşünülüyor.
Dimağımızda milyarlarca hudut hücresi olmasına karşın acı reseptörlerine sahip olmadığı için aslında beynimiz acıyı hissetmez. Lakin dimağı besleyen atardamarlardaki daralma ve genişleme, dimağın dışını saran dimağ zarındaki acı reseptörleri tarafından algılanır ve bu durum dimağ tarafından ağrı olarak kıymetlendirilir.
Kaynak
4. Uzay Araçları Dünya’ya Dönerken Neden Göktaşları Üzere Yanarak Zarar Görmez?
100.000 kg’lık kütlesiyle 300 km irtifadaki yörüngesinde saniyede 7700 m süratle hareket eden bir uzay mekiği, Dünya’ya dönerken yüksekliğinden ve suratından kaynaklanan muazzam gücünü çok kısa vadede kaybeder. Daha akıllıcası uzay aracının kinetik ve potansiyel kuvveti, gayrı güç tiplerine dönüşür.
Vazifelerini tamamlayan uzay araçları Dünya’ya dönerken kütleçekim kuvveti nedeniyle atmosferde çok yüksek suratlara ulaşır. Atmosferdeki havada bulunan parçacıkların yüksek süratlerde oluşturduğu sürtünme nedeniyle uzay araçlarının yüzeyinin sıcaklığı yaklaşık 2000°C’ye çıkar. Isı kalkanları uzay araçlarını yüksek sıcaklığın tahrip edici tesirinden korur. Apollo, Gemini üzere uzay araçlarında kullanılmış olan, plastik reçinelerden üretilmiş, kullanıldıktan sonra tahrip olan ısı kalkanları görünür bir sıcaklığa maruz kaldığında yanmaya başlar ve kimyasal yansıma sonucunda açığa çıkan sıcak gaz, uzay aracından uzaklaşarak yüksek ısının uzay aracına zarar vermesini önler. Uzay mekiklerinde ise ısıyı yansıtma özelliğine sahip, yalıtkan silisyum seramik karolar ve farklı kompozit gereçlerden oluşan ve tekrar kullanılabilen ısı kalkanları kullanılmıştır.
Atmosfere girişte uzay araçlarını koruyan öbür faktörler uzay araçlarının biçimi ve atmosfere giriş açılarıdır.
Kaynak
5. Soğuk Gecelerde Sesler Neden Daha Net Duyulur?
Sesin geceleri daha uzak aralıklardan duyulabilmesinin nedeni, ses dalgalarının havada cihet değiştirmesi ile alakalıdır. Aslında ses dalgaları soğuk havada daha yavaş hareket eder. Zira ses havada basınç dalgaları oluşturarak ilerler ve hava soğukken, havayı oluşturan gaz moleküllerinin ortalama kinetik kuvveti daha düşük olduğu için, ses dalgaları daha yavaş hareket eder.
Gün içinde Güneş’ten gelen kuvvet, havanın ısınmasına neden olur ve hava sıcaklığı yükseklik arttıkça azalır. Ses sıcak havada hareket ederken, atmosferin üst kısımlarındaki soğuk hava ses dalgalarının yukarı yanlışsız yön değiştirmesine neden olur. Zira suratı havanın sıcaklığına bağlı olarak değişen ses dalgaları farklı sıcaklıklardaki hava kütleleri arasında hareket ederken cephe değiştirir. Bu ışığın bir ortamdan gayrı bir ortama, örneğin havadan suya geçerken kırılmasına benzetilebilir.
Havanın yanın yüzeyine yakın kısımlarında üst kısımlarına nazaran daha soğuk olduğu durumlarda, örneğin geceleri ise ses dalgaları noktanın yüzeyine sahih taraf değiştir. Bu durum sıradan koşullarda duyamayacağımız, daha uzak aralardan gelen sesleri duyabilmemizi sağlar.
Kaynak
6. Neden Hapşırırız?
Bu durum külliyen burnumuzdan aldığımız nefesle ilgilidir. Hapşırıklar genellikle burnumuza girerek burun mukozamıza ulaşan yabancı bir parçacıkla ya da dış bir uyarıcıyla başlar. Cleveland’da University Hospitals Case Medical Center’dan alerji bilirkişisi Dawn Zacharias bu durumun histamin salınımını tetiklediğini ve histaminlerin de burnumuzdaki had hücrelerini rahatsız ettiğini söylüyor. Bu rahatsızlık da burunda bulunan ve kaşıntı yapan şeyi, güçlü bir hava püskürtmesiyle dışarı atma isteği olarak hapşırığı ortaya çıkarıyor.
Ancak şayet ki rahatsızlık veren şey bir hapşırıktan sonra hala burnunuzun direğini sızlatıyorsa, burnunuz 2. bir hapşırığı ortaya çıkarır. Yani; 2. hapşırığınız, birinci hapşırığınızın vazifesini gereğince noktasına getirmediğinin bir göstergesidir. Bu da alerjik durumdaki bir insanın neden elinde mendille dolaştığını açıklıyor.
Kaynak
7. Köpekbalıkları Suda Hareket Etmediklerinde Neden Batar?
Balıklar kemikli ve kıkırdaklı olmak üzere ikiye ayrılır. Köpekbalıkları ve vatozlar kıkırdaklı balıklardır. Bunların dışındakiler kemikli balıklardır. Aralarındaki farklardan biri yüzme kesesi denen yapı. Kemikli balıklarda içi gaz dolu yüzme kesesi bulunur. Bu yapı balığın su içinde hareket etmeden durmasını sağlar. Kıkırdaklı balıkların ise yüzme kesesi yoktur. Bir gayri fark solungaçların yapısı. Köpekbalıklarının solungaçlarının etrafındaki kaslar etkin olmalarına karşın su pompalamak için gereğince güçlü değildir. Bu nedenlerden ötürü köpekbalıkları daima yüzmek zorundadır.
Kaynak
8. Ne Kadar Uzun Uykusuz Kalabiliriz?
Kayıt altına alınmış en uzun uykusuzluk rekoru San Diego’lu 17 yaşındaki bir öğrenci olan Randy Gander’a aittir. 264 saat (yaklaşık 11 gün) uykusuz kalan Randy’inin son günleri bilim kişileri tarafından incelenmiştir. Denetimli olarak bir küme denekle gerçekleştirilen en uzun uykusuzluk ise 205 saattir. Uykusuzluk deney ve gözlemlerinde fizikî olarak büyük bir çöküş gözlemlenmemiştir, vücut ısısında küçük bir düşüş, hafif yorgunluk ve iştah artışı gözlemlenilmiştir. Hepimizin uykusuz gecelerinde daha çok üşümek ve abur-cuburla karın doyurmak dışında fark ettiğimiz tesir zihinseldir. Birinci günlerde hafıza ve zeka hafif halde etkilenirken dikkat toplamada zorluklar başlar. İlerleyen günlerde öğrenme, hafıza ve mantıklı düşünme üzere ölçütlerde düşüş gözlemlenmiştir. 1966’da yapılam 205 saatlik deney, sözleri hatırlayamama, tasavvur silsilesini ilerletememe ile devam eden süreç halüsinasyonlara, gerçekle hayali ayırt edememeye kadar uzanmıştır. İnsan için gerçekleşmemiştir fakat daha uzun bir vadenin mevti getireceği kestirim edilmektedir. Uykusuz bırakılan sıçanlarla yapılan bir deneyde 2 hafta içinde mevt gerçekleşmiştir.
Kaynak
9. Balıklar Su İçer mi?
Hayatın kaynağı olan su, canlıların vücutlarında farklı yoğunluklarda bulunur. Bu, suyu tüm canlıların -su içinde yaşayanlar da dâhil- fizyolojik olarak kullandığı manasına gelir. Yani, evet, balıklar da su içer.
Balıklar tatlısularda ve tuzlu sularda yaşayanlar olarak ikiye ayrılır. Tuzlu sudaki tuz yoğunluğu balığın vücudundakine nazaran daha yüksektir. Bu nedenle balığın vücudundan dışarıya akıllıca bir su çıkışı olur. Tuzlu sularda yaşayan balıklar bunu dengelemek için devamlı su içmek zorundadır. İçtikleri tuzlu sudaki ziyade elektrolitleri de solungaçlarından dışarı atarlar. Bu, çok çokça kuvvet gerektiren bir süreç olduğundan, tuzlu su balıkları suyu daha âlâ kullanmak için böbreklerinden atılan su ölçüsünü en aza indirir. Tatlısulardaysa bunun tam aksisi bir durum oluşur.
Kaynak
10. Atmosferde Neden Çok Ölçüde Azot Var?
Dünya'nın atmosferinde yaklaşık olarak %78 nispetinde azot, %21 orantısında oksijen bulunuyor. Geçmişe kalan yaklaşık %1'lik kısım ise gayrı elementlerden ve moleküllerden -örneğin argon, karbondioksit, metan- oluşuyor. Atmosferde en çok bulunan element azot olmasına karşın, Dünya'da çok ölçüde azot yoktur. Örneğin atmosferdeki azot ölçüsü atmosferdeki oksijen ölçüsünün yaklaşık dört katı olmasına karşın Dünya'nın tamamı göz önüne alındığında tüm azot ölçüsü tüm oksijen ölçüsünün yalnızca on binde biri kadardır. Azotun atmosferde birikmesinin birkaç nedeni var:
Bir numara olarak; azotun tabiatta bulunduğu biçimlerin derhal hemen hepsi, örneğin azot gazı (N2) ve diazot monoksit (N2O), uçucudur. Binaenaleyh Dünya'nın katı haldeki merkezinde değil gaz halindeki atmosferinde birikirler. 2. olarak; azot içeren bileşikler genellikle kristal yapıda bulunmadığı için Dünya'nın merkezinde bulunan katı unsurlarda azot atomları yan almaz. Dünya'da en çok bulunan element olan oksijen ise Dünya'yı oluşturan pek çok katı bileşiğin, örneğin SiO2, yapısında mahal alır. Başkaca okyanusların kütlesinin %85'i de su moleküllerinin de yapısında bölge alan oksijen atomlarıdır. Azotun atmosferde bol ölçüde bulunmasının öteki bir nedeni; azot gazı moleküllerinin oksijen gazı moleküllerine nazaran daha kararlı olmasıdır. Azot gazı molekülleri Güneş'ten gelen ışınlar tarafından kolaylıkla parçalanamaz ve atmosferde meydana gelen yansımalarda bölge almazlar.
Kaynak
11. Neden Birtakım Tohumlar İlkbaharda, Kimileri Sonbaharda Ekilir?
Bir tohumun ne vakit ekileceğini belirleyen temel etken sıcaklıktır. Bitkiler çoğunlukla düşük sıcaklıklara karşı hassas olduğundan tohumlar çoğunlukla ilkbaharda ekilir. Ama soğuğa ve donmaya karşı dirençli kimi bitki tohumları (örneğin pancar, lahana, brokoli) sonbahar aylarında ekilebilir.
Sonbaharda ekilen tohumlar kış aylarında gerçekleşen yağışların tesiriyle daha erken büyümeye başlar. Soğuk hava koşullarına dayanıklı bitkilerin tohumlarının sonbaharda ekilmesi, bu bitkilerin ilkbaharda ekilen tohumlar şimdi gelişme aşamasındayken hasat edilmesine imkân verir.
Kimi bitkilerin (örneğin sarımsak, kış buğdayı) ise gelişimlerinin sınırlı bir aşamasında düşük sıcaklıklara maruz kalması gerekir. Bu durum vernalizasyon olarak isimlendirilir. Vernalizasyon devri bu cins bitkilerde çiçek oluşumu için gereklidir.
Kaynak
12. Primatlarda Erkek ve Dişi Göğüsleri Tıpkı Boyuttayken İnsan Dişisinin Göğsü Neden Büyük?
Bilim kişileri insan dişilerinin göğüslerinin büyük olmasını açıklamakta güçlük çekiyorlar. Zira vesair primatlarda erkek ve dışı göğüsleri tıpkı boyutta. Üstelik buna karşın bir şempanze ile bir insan dişisi birebir nispette süt üretiyorlar. Yani göğüs büyüklüğü ile süt üretimi arasında bir paralellik yok.
Bu sorunu; insanın ayağa kalkıp içtimaî bağlantılar geliştirmeye başladığı sırada yüz yüze olmaya başlaması ile açıklamaya çalışıyorlar. Şöyle ki; insan toplumsallaştıkça daha çokça yüz yüze olmaya başlıyor. Bu da evrimsel mekanizmaları tetikleyerek “cinsel” ikaz kaynağı olan kalçaların bir benzerinin hatunların ön tarafında oluşmasına yol açıyor. Yani evrim; kalçaların cazipliğini göğüslere de yükleyerek onların büyümesini sağlıyor.
Saf, tekrar olağanda vesair primatlarda hayli geride olan vajina, insan dişilerinde bu toplumsallaşma süreci sırasında bir ölçü ön tarafa akıllıca kayıyor ve bunun da yüze yansıması olarak dudaklar kalınlaşıyor. Kalın dudaklar da yalnızca kişilere mahsus bir özellik.
Kaynak
Kaynak: Onedio